1. Çakmaktepe nedir ve nerede bulunur?
Çakmaktepe, Şanlıurfa şehir merkezinin yaklaşık 20 kilometre güneybatısında, Harran Ovası'nın da batısında yer alır. Taş Tepeler Projesi kapsamında kazılan Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşmelerinin en erken aşamalarını temsil eder. Alışılmış yerleşme modellerinden farklı olarak, ana yerleşimin dışında da yapılara sahip olup daha geniş bir alana yayılmaktadır.
2. Çakmaktepe nasıl keşfedilmiştir ve arkeolojik kazı çalışmaları ne zaman başlamıştır?
Çakmaktepe, 2021 yılında "Şanlıurfa Merkez ve Çevresi Tarihöncesi Dönem Arkeolojik Yüzey Araştırması (ŞAYA)" projesi kapsamında, uydu görüntü analizleri kullanılarak tespit edilmiştir. Uydu görüntüleriyle belirlenen noktada yapılan saha incelemelerinde, çakmaktaşı yontmataş bulguları ve yüzeydeki yuvarlak planlı yapı izleri, buranın bir yerleşim alanı olduğunu ortaya koymuştur. Aynı yıl yüzey araştırmaları tamamlandıktan sonra kazı çalışmalarına başlanmıştır.
Çukurova Üniversitesi ve Japonya Tsukuba Üniversitesi bilimsel ortaklığında sürdürülen kazı çalışmalarına, Türkiye'den ve çeşitli yurtdışı üniversitelerden uzman ve arkeologlar katılmaktadır.
3. Çakmaktepe'nin önemi nedir ve bu alanda yürütülen araştırmanın hedefleri nelerdir?
Çakmaktepe, yerleşik hayata geçen avcı-toplayıcıların bölgedeki en erken, Anadolu'da ise en erken örneklerinden biridir. Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin bu bölgede nasıl başladığını ve geliştiğini anlayabilmek adına oldukça önemlidir.
Yapılan araştırmalarla birlikte konutların ve özel yapıların nasıl kullanıldığı, neden gömüldüğü gibi sorulara cevap vermek ve burada bulunan hayvan ve bitki türlerinin belirlenmesiyle bu yerleşimin seçilme sebebi ve hayvanların evcilleştirilmesi gibi konuların detaylandırılması hedefleniyor.
4. Kazılar sonucunda açığa çıkarılan buluntular arasında neler var?
Özel buluntular arasında en dikkat çekici olanlardan biri, okların arkasını düz hale getirmek için kullanılan bileği taşıdır. Bu taşın üzerinde, üç koşan erkek ceylan figürü ve ceylanlara doğru gelen ters yönlü oklar tasvir edilmiştir.
2023 yılında kazı çalışmalarında ele geçen taş damgalar da Çakmaktepe'nin dikkat çekici buluntularındandır.
5. Çakmaktepe'deki özel yapılar, bölgedeki diğer alanlarla kıyaslandığında ne gibi özelliklere sahiptir?
Şu ana kadar yapılan kazılar sonucu, ana kayaya oyularak yapılmış, yuvarlak planlı, çukur tabanlı ve tek odalı 2 özel yapı açığa çıkarılmıştır. Yapılardan birinin tabanında ahşap direklerin yerleştirildiği, ana kayaya oyulmuş delikler bulunmuştur.
Göbeklitepe ve Karahantepe'de görülen T biçimli dikilitaşlar yerine burada düz dikilitaşlar bulunmaktadır. Ayrıca bu dikilitaşlarda herhangi bir bezeme, figür ya da kabartma görülmemektedir.
6. Çakmaktepe'deki 15 No.lu Özel Yapı'da bulunan hayvan kafatasları ne anlama geliyor?
2024 yılında yapılan kazılar sonucu açığa çıkarılan 15 No.lu Yapı'da, özellikle duvar diplerine özenle yerleştirilmiş yanmış hayvan kafatasları bulundu. Yabani sığır, koyun, atgiller ve ceylan gibi hayvanlara ait bu kafataslarının, yapı içinde gerçekleştirilen ritüellerin bir parçası olduğu, kafataslarının maske olarak kullanılmış olabileceği düşünülüyor. Kafataslarının yakıldıktan sonra yapıya yerleştirilmiş olması, belirli bir seremoniye işaret edebilir. İlginç bir şekilde, yapının içinde veya dışında ateşle ilgili belirgin bir iz bulunmamasına rağmen, hayvan başlarının dışarıda yakılıp içeriye taşındığı anlaşılıyor. Bu buluntular, Çakmaktepe'de toplumsal ritüellerin ve sembolik uygulamaların, yerleşik yaşama geçişin erken dönemlerinde bile var olduğunu gösteriyor.
7. Diğer Taş Tepeler yerleşmelerinde olduğu gibi Çakmaktepe'de de konut yapılarına rastlanıyor mu?
Çakmaktepe'deki kazı çalışmalarında, özel yapıların yanı sıra konut yapıları da tespit edilmiştir. 15 No.lu Özel Yapı'nın batısında açığa çıkartılan konut yapıları, yuvarlak planlı ve çukur tabanlıdır. Bu yapılarda ana kaya kesilmiş ve taban olarak kullanılmıştır
Konut yapılarının çoğu tek odalı, çukur tabanlı barınaklar şeklinde inşa edilmiştir. Bu yapılar büyük olasılıkla ahşap direklerle desteklenmiş, saz ve ahşap malzemelerle kaplanmış, belki de üzerine hayvan derisi örtülerek hava koşullarına karşı korunmuştur. Tek odalı yapılar dışında, çok odalı olan tek bir yapı dikkat çekmektedir. Bu yapı, küçük hücrelere bölünmüş odalardan oluşmaktadır ve yamuk bir forma sahiptir.
8. Çakmaktepe'de açığa çıkarılan yapılar, kullanıldıkları süre içinde yenilenmiş mi?
Çakmaktepe'deki konut yapılarında iki evre tespit edilmiştir. İlk evrede yapılar doğrudan ana kayaya oyulmuştur. Yenileme aşamasında çukur yapılar genişletilemediği için iç kısımlarına duvar örülerek alanları daraltılmıştır.
İlk evrede yuvarlak planlı olarak inşa edilen 20 No.lu Yapı, ikinci evresinde içerisine bir duvar eklenerek daraltılmıştır.Ana kaya üzerinde bulunan koni şeklindeki oyuklar, muhtemelen ahşap dikmeleri yerleştirmek, tahıl işlemek veya yiyecek paylaşımı için kullanılmıştır. Bu yapısal değişimler, Çakmaktepe'de zamanla mekânsal ve işlevsel dönüşümler yaşandığını göstermektedir.
9. Çakmaktepe çevresinde gerçekleştirilen yüzey araştırmalarıyla bulunan avlakların önemi nedir?
Çakmaktepe çevresinde gerçekleştirilen yüzey araştırmaları, bölgedeki avlakların (hayvan tuzak alanlarının) yoğunluğunu ortaya koyarak bu yapıların toplulukların yerleşik hayata geçişinde kritik bir rol oynadığını göstermektedir. Bu avlaklar, özellikle ceylanları doğal hareket eğilimlerine uygun şekilde yönlendirmek ve toplu avlanmalarını sağlamak amacıyla inşa edilmiştir. Göçebe toplulukların bu tuzakları kullanarak besin kaynaklarına daha kolay ulaşmaları, göç etme zorunluluğunu ortadan kaldırarak yerleşik yaşamın temelini atmıştır.
Beslenme sorununun çözülmesi, bu toplulukların yıl boyunca aynı bölgede kalmasını sağlamış, bu süreçte bitki örtüsünü ve mevsimsel döngüleri gözlemlemelerine imkân tanımıştır. Böylece, zamanla tarımsal faaliyetlere yönelerek yerleşik yaşamın daha da güçlenmesine katkıda bulunmuşlardır.
10. Çakmaktepe'de yapılan keşifler Neolitik dönem araştırmalarına nasıl bir katkı sağlıyor?
Çakmaktepe'de ortaya çıkarılan mimari yapılar, avlak alanları ve ritüel izleri, Neolitik dönemde avcı-toplayıcı toplulukların yerleşik hayata geçiş sürecini daha iyi anlamamızı sağlıyor. Göbeklitepe ve Karahantepe gibi diğer Taş Tepeler yerleşimleriyle birlikte değerlendirildiğinde, bu bölgedeki toplulukların sadece barınma değil, aynı zamanda sosyal organizasyon, besin yönetimi ve ritüel pratikler açısından da dönüşüm geçirdiği görülüyor.
