1. Sayburç nedir ve nerede bulunur?
Şanlıurfa kent merkezinin yaklaşık 20 km güneybatısında ve Fırat Nehri'nin 60 km doğusunda bulunan Sayburç, Taş Tepeler projesi kapsamında araştırılmakta olan bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşimidir. Yerleşme, eosen kökenli kireçtaşı tepelerin üstünde konumlanmıştır ve Şanlıurfa platosundaki diğer çağdaş yerleşimlerle benzer bir coğrafi konumu paylaşmaktadır.
2. Sayburç'taki arkeolojik çalışmalar nasıl başlamıştır?
Sayburç, 2020 yılında, alandaki Roma Dönemi kalıntıları nedeniyle II. derece arkeolojik sit alanı ilan edilmiştir. 2021 yılında Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi ve Taş Tepeler Projesi ekibinin köyü ziyareti sırasında bahçe duvarlarında kullanılan dikilitaşlar fark edilmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda, bu taşların Neolitik döneme ait olduğu tespit edilmesi, burada önemli bir Neolitik yerleşim bulunduğunun işaretlerini vermiştir. Sayburç'taki kazılar, Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi-Taş Tepeler kapsamında organize edilerek başlamıştır ve Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi ve İstanbul Üniversitesi Tarihöncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı ortak projesi olarak devam etmektedir.
3. Sayburç'taki çalışmanın amaçları nelerdir?
Sayburç'taki araştırmalar sonucu yerleşmedeki özel yapıların ve konutların oluşum sürecine dair bilgi edinmek, konutlarda yapılan araştırmalarla gündelik yaşamı bütüncül olarak anlayabilmek amaçlanmaktadır. Ayrıca hayvanların evcilleştirilmesi, bitkilerin kültüre alınması ve mimari gelişim süreçlerine dair veriler elde edebilmek ve özel yapılarda bulunan kabartmalar gibi dönemin sanat anlayışını yansıtan sembolik ögeleri yorumlayarak bölgede yaşayan kültürlere dair daha geniş bağlamda çıkarımlarda bulunmak da hedeflenmektedir.
4. Sayburç'taki insan iskanının tarihçesine dair neler bilinmektedir?
Sayburç'taki yerleşim, üç farklı dönemde yoğunlaşmıştır. İlk yerleşim, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'de başlamıştır. İnsanlar hem kuzeydeki hem de güneydeki tepeye muhtemelen eş zamanlı olarak yerleşmiş ve doğrudan ana kayanın üzerine yapılarını inşa etmişlerdir. Daha sonra, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'in ortalarına gelindiğinde bu alan terk edilmiş ve Roma Dönemi'ne kadar boş kalmıştır. Alana Roma Dönemi'nde yeniden yerleşilmiş, taş ocakları açılmış ve yapılar inşa edilmiştir. Günümüzde ise bölgenin geleneksel mimarisini, yaşamını ve kültürünü iyi bir şekilde yansıtan taş evler kuzey alanda bulunmaktadır.
5. Sayburç'ta bulunan yapıların gömüldüğüne dair veriler elde edilmiş midir?
Sayburç kazılmaya başlandığında, yerleşimin tüm yüzeyinin çok küçük taşlarla örtüldüğü fark edilmiş ve yalnızca binaların değil, tüm yerleşmenin bu taşlarla kapatıldığı anlaşılmıştır. Taş tabakasının hemen altında duvarlar ve Neolitik katmanlar ortaya çıkarılmıştır. Bu durum, binaları gömdükten sonra alanı düzleyip tüm yerleşmeyi kapatarak, planlı ve toplu bir terk etme sürecine işaret etmektedir.
6. Göbeklitepe, Karahantepe gibi yerleşmelerde görülen özel yapılara Sayburçta da rastlanıyor mu?
Sayburç'ta yürütülen kazı çalışmaları sonucu kuzey ve güney alanlarında özel yapılara rastlanmıştır. Özellikle kuzey alanda bulunan ve "Kabartmalı Yapı" olarak adlandırılan özel yapı, en dikkat çekici mimari kalıntılardandır. Ana kayaya oyulmuş yaklaşık 12 metre çapındaki yuvarlak planlı bu özel yapı, doğrudan ana kaya üzerine inşa edilen taş duvarlara sahiptir ve tabanı da ana kayanın oyulmasıyla şekillendirilmiştir. Yapının mimarisinde, bölgedeki diğer özel yapılarda olduğu gibi, duvar boyunca uzanan ve yine ana kayadan şekillendirilmiş bir seki dikkat çekmektedir.
7. Özel yapı içinde bulunan Sayburç Kabartmaları'nın önemi nedir?
Yapı içindeki sekinin mekâna bakan yüzeyine yapılmış kabartmalar, yaklaşık 80x370 cm boyutlarında bir alanda yer alan beş figürden (İki insan, iki leopar ve bir boğa) oluşmaktadır. Kabartmalar iki ana sahne şeklinde düzenlenmiş olup, her bir sahne insan-hayvan etkileşimi içermektedir. Ortadaki insan figürü hariç diğer figürler alçak kabartma şeklinde ve yan cepheden betimlenmiştir. Bu anlatım biçimi, figürler arasındaki bakışları ve etkileşimi öne çıkaran güçlü bir kompozisyon yaratmaktadır.
Sayburç Kabartmaları'nın bir diğer dikkat çekici özelliği, sadece figürlerin değil, aynı zamanda hareketin de ön planda olduğu bir sahne sunmasıdır. Figürlerin hareket halinde tasvir edilmesi, karakterlerle birlikte olayların da önemli olduğunu düşündürmektedir.
Sayburç Kabartmaları, Neolitik Dönem'de insanların anlatacak hikâyelere sahip olduklarını ve bu hikâyeleri ritüeller gerçekleştirdikleri toplu alanlarda betimlediklerine dair önemli çıkarımlar sunmaktadır.
8. Yerleşmede herhangi bir insan kalıntısına rastlanmış mıdır?
Yapılan kazılarda, konutların içinde insan iskeletleri bulunmuştur. Sayburç'ta, özellikle bazı yapılarda ikincil gömüt geleneği tespit edilmiştir. İkincil gömütler, cesetlerin ölümden sonra çeşitli işlemlerden geçirilip gömüldüğü, ardından başka bir yere taşındığı kompleks bir süreci içermektedir. Sayburç'ta iki konutun içinde iskelet topluluklarıyla karşılaşılmıştır. Biri yapı duvarına açılan bir nişte, diğeri büyük olasılıkla gömülü oldukları yerden çıkarılarak mekâna dağıtılmış halde bulunmuştur. Her ikisinde de etin kemiklerden ayrılması için yapılan kesme işlemlerinin izlerine ve yanıklara rastlanmıştır.
9. Sayburç yerleşmesinde bulunan konut yapıları, döneme dair ne gibi bilgiler sunmaktadır?
Sayburç'taki özel yapılar etrafında daha küçük konut yapıları dikkat çekmektedir. Kazılar sırasında özellikle konutlarda yapılan çalışmalar, burada yaşayan topluluğa ilişkin ayrıntılı bilgiler vermeye başlamıştır. Halen avcı ve toplayıcı bir yaşam biçimini sürdüren insanların, kesme ve delme işleri için yontmataş aletler kullandıkları, taştan yapılmış balta ve öğütücü aletlere sahip oldukları, ayrıca hayvan kemiklerinden çeşitli aletler yaptıkları anlaşılmıştır.
10. Sayburç kazıları gelecekte nasıl şekillenecek?
Sayburç'taki arkeolojik kazılar halen devam etmektedir ve her yıl yeni bulgular ortaya çıkmaktadır. Önümüzdeki süreçte, özel yapıların ve konut alanlarının daha detaylı incelenmesi, yerleşimde yaşayan toplulukların günlük hayatına dair daha fazla veri elde edilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca, bölgedeki diğer Taş Tepeler yerleşimleriyle ilişkisi daha iyi anlaşılmaya çalışılacaktır. Gelecekte yapılacak çalışmalar, Sayburç'un Neolitik Dönem'deki rolünü ve önemini daha net bir şekilde ortaya koyacaktır.
