1. Sefertepe nedir ve nerede bulunur?
Sefertepe, Şanlıurfa'nın Viranşehir ilçesine bağlı Eskikale Köyü'nde bulunmakta, Şanlıurfa şehir merkezinin 72 km doğusunda, Viranşehir ilçesinin ise 25 km batısında konumlanmaktadır. Şanlıurfa Platosu'nda bilinen Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşmelerinin en doğusunda yer almakta olup, Fırat Havzası'nın bir parçasıdır.
2. Sefertepe yerleşmesi nasıl keşfedilmiştir?
Harran Üniversitesi'nde Neolitik toplumlar ve Göbeklitepe üzerine verilen bir derse katılan Sefer isimli bir tarih öğrencisi, kendi köyünde Göbeklitepe'ye benzer dikilitaşlar olduğunu belirtmiş ve bu bilgi üzerine hocasıyla birlikte köye yapılan ziyaret sırasında bu dikilitaşlar keşfedilmiştir. 2003yılında bölgede yapılan yüzey araştırmaları sonucunda, Sefertepe, II. derece arkeolojik sit alanı olarak tescil edilmiştir. Yerleşme, ismini Sefer adlı bu öğrenciden almıştır.
3. Sefertepe'de yürütülen arkeolojik kazılar nasıl başlamıştır?
Arkeolojik kazı çalışmaları, 2021 yılında Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi - Taş Tepeler kapsamında başlatılmıştır. Kazılar, Şanlıurfa Müzesi başkanlığında ve İstanbul Üniversitesi Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı'nın ortaklığıyla yürütülmektedir.
Yapılan çalışmalar, Sefertepe'nin bölgedeki diğer Neolitik yerleşimlere kıyasla görece küçük ve yayvan bir ova yerleşmesi olduğunu ortaya koymuştur.
4. Sefertepe'deki kamusal mekânın ne gibi özellikleri bulunuyor?
Sefertepe'de açığa çıkarılan dörtgen planlı kamusal mekânda sosyal ya da toplu faaliyetlerin gerçekleştirildiği düşünülmektedir. Mekânda iki adet karşılıklı duran dikilitaş keşfedilmiştir ve bu dikilitaşların, o dönemde bilinçli olarak kırılarak bırakıldığı anlaşılmaktadır. Mekândaki diğer önemli mimari unsurlardan; payandalar, nişler ve iki bazalt taş arasında yer alan, bir tabana sahip ocak alanı da dikkat çekmektedir. Güneybatı köşesine yerleştirilmiş büyük taş kap ve öğütme taşları, alanın kamusal kullanımıyla ilgili önemli ipuçları sunmaktadır.
5. Kazılar sırasında bulunan insan iskeletlerine dair neler biliyoruz?
Sefertepe 19 M Açması çok sayıda insan iskeleti ve özellikle kafataslarıyla dikkat çekmektedir. Son kazılarla birlikte tek bir alanda 21 tane kafatası bulunmuş, "Kafataslı oda" olarak adlandırılan bu alan, Neolitik "kafatası kültü" ile ilişkilendirilmektedir. Mekânın doğu ve batı köşelerinde fetüs ve bebek iskeletlerine ve insan vücuduna ait diğer kemik kalıntılarına rastlanmıştır. Kuzeybatı köşesinde ise birbirine karşılıklı bakan iki dikilitaş keşfedilmiş ve bu alanda da insan iskeleti kalıntıları bulunmuştur.
6. Sefertepe'de alet teknolojisini anlatan hangi buluntular açığa çıkarılmıştır?
Sefertepe'de yontma taş, sürtme taş ve kemik alet teknolojisi öne çıkmaktadır. Kullanılan hammaddelerin yaklaşık %90'ını çakmaktaşı oluştururken, obsidyen de daha az miktarda kullanılan bir diğer hammadde olarak karşımıza çıkmaktadır. Buluntular arasında ok uçları, mızrak uçları, kazıyıcılar, orak bıçakları ve deliciler dikkat çekmektedir. Özellikle ok ve mızrak uçlarının fazlalığı, Sefertepe'de avcılığın hala önemli bir faaliyet olduğunu göstermektedir.
7. Kazılar sonucu açığa çıkarılan dikkat çekici buluntulardan olan boncukların önemi nedir?
Sefertepe'deki buluntular arasında olan, yeşim taşı gibi bölgede bulunmayan ham maddelerden üretilmiş boncukların varlığı; Sefertepe'nin Neolitik dönemdeki sanatsal ve kültürel etkileşimlerine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Buluntular arasında, biri leopar figürü işlenmiş, diğeri ise akbaba ve insan figürlerinden oluşan çift taraflı bir kompozisyonu barındıran iki boncuk bulunmaktadır. Akbaba ve insan figürleri, Karahantepe'de sıkça karşımıza çıkarken, leopar figürü Sayburç, Karahantepe ve Göbeklitepe gibi yerleşimlerde dikilitaşlar ve panolarda yaygın olarak temsil edilen bir semboldür. Bu buluntular, Sefertepe'nin diğer Taş Tepe yerleşimleriyle olan bağlantılarını göstermesi açısından büyük bir önem taşımaktadır.
8. Sefertepe yerleşmesindeki yapıların zaman içinde yenilendiğine dair veriler bulunuyor mu?
Kazılar sırasında bir yapı içinde daha alt evrelere ait duvar dizilerinin ortaya çıkarılması, alanın zaman içinde birkaç kez yenilenmiş ve yeniden kullanılmış olabileceğini göstermektedir. Bu tür mekânsal yenilemeler, yerleşim süresi boyunca aynı mekânların farklı dönemlerde tekrar işlevlendirilmiş olduğunu işaret eder.
Yuvarlak planlı başka bir mekanın ise bir noktada dörtgen plana dönüştürülerek yeniden kullanıldığı düşünülmektedir.
Yerleşmedeki bir diğer mekanda, tabanlarda dayenileme evresine dair izler tespit edilmiştir. Bu yenileme tabakası, mevcut tabanın üzerine eklenmiş, daha yüksek ikinci bir katman olarak dikkat çekmektedir.
9. Sefertepe'deki mimari kalıntılar nasıl bir düzen göstermektedir?
Sefertepe'de birbirine eklemlenerek büyüyen bir yapı kompleksi kazılmaktadır ve şu ana kadar açığa çıkarılan yapıların çoğu dörtgen planlıdır. Mimaride seki, platform, payanda gibi yapı ögeleri, duvar örgüsü içinde kullanılmış kırık öğütme taşları görülmektedir. Yapıların tabanları kireç ve kil karışımı bir harç ile yapılmıştır.Dikilitaşların belirli alanlara yerleştirilmiş olması, Göbeklitepe ve Karahantepe gibi merkezlerle benzerlik göstermektedir.
10. Yapılar içinde bulunan dikilitaşlar hangi özellikleri taşımaktadır?
Sefertepe'de, diğer Taş Tepeler'de olduğu gibi dikilitaşlar önemli bir yer tutar. Bu dikilitaşlar, farklı boyut ve formlarda, bezemeli ya da bezemesiz olarak bulunmuştur. Göbeklitepe ve Karahantepe'de sıkça görülen T biçimli dikilitaşların yanı sıra, düz dörtgen, tek taraflı T biçimli, paye ve üst üste konularak yapılan dikilitaşlar da tespit edilmiştir.
